Wat zijn de bronnen van verbintenissenrecht?

Waaruit ontstaan verbintenissen? De bronnen van verbintenissenrecht.

Een verbintenis, de juridische plicht om iets te doen of na te laten, ontstaat niet zomaar. Het verbintenissenrecht kent specifieke bronnen die bepalen wanneer en hoe zo’n verplichting tot stand komt. Deze bronnen zijn divers en niet altijd even duidelijk afgebakend, wat het onderwerp complex en interessant maakt. Laten we de belangrijkste bronnen eens nader bekijken.

1. De overeenkomst: Dit is wellicht de meest voorkomende bron van verbintenissen. Een overeenkomst komt tot stand door een aanbod en aanvaarding, oftewel een wilsovereenstemming tussen twee of meer partijen. Denk aan het kopen van een brood bij de bakker, het aangaan van een arbeidsovereenkomst of het huren van een woning. De inhoud van de overeenkomst, vastgelegd in de gemaakte afspraken, bepaalt de concrete verbintenissen van elke partij.

2. De wet: Naast overeenkomsten schept de wet zelf ook verbintenissen. Dit gebeurt vaak onafhankelijk van de wil van de betrokken partijen. Een goed voorbeeld is de wettelijke verplichting tot schadevergoeding na het veroorzaken van een onrechtmatige daad. Denk aan het per ongeluk beschadigen van iemands auto. Ook alimentatieverplichtingen na een scheiding en de verplichting tot betaling van belastingen vloeien voort uit de wet.

3. Rechtmatige daad: Deze categorie is wat complexer. Hier ontstaan verbintenissen, niet uit een overeenkomst of de wet, maar uit handelingen die weliswaar rechtmatig zijn, maar toch bepaalde verplichtingen met zich meebrengen. We onderscheiden hierin drie subcategorieën:

• Zaakwaarneming: Iemand behartigt de belangen van een ander zonder daartoe verplicht te zijn. Denk aan het blussen van een beginnende brand bij de buren. Dit schept de verbintenis voor de geholpene om de gemaakte kosten te vergoeden.
• Onverschuldigde betaling: Iemand betaalt per abuis een bedrag aan de verkeerde persoon. De ontvanger heeft dan de verbintenis om dit bedrag terug te betalen.
• Ongerechtvaardigde verrijking: Iemand wordt verrijkt ten koste van een ander, zonder dat daar een rechtsgrond voor is. De verrijkte persoon heeft dan de verbintenis om de ander te compenseren voor het geleden verlies.

4. Redelijkheid en billijkheid: Dit beginsel speelt een aanvullende en corrigerende rol bij de andere bronnen. Soms vullen redelijkheid en billijkheid een leemte in een overeenkomst op. In andere gevallen kunnen zij de werking van een contractsbepaling of wettelijke regel beperken. De rechter toetst hierbij aan maatschappelijke opvattingen over wat als rechtvaardig en aanvaardbaar wordt beschouwd.

5. De gewoonte: In bepaalde branches of sectoren kunnen gewoonten gelden die als bron van verbintenissen worden gezien. Dit is echter alleen het geval als de gewoonte algemeen bekend en geaccepteerd is binnen die specifieke context. Denk aan bepaalde gebruiken in de landbouw of in de diamantindustrie. Het bewijs van een dergelijke gewoonte kan echter lastig zijn.

6. Rechterlijke uitspraak: Hoewel een rechterlijke uitspraak op zichzelf geen nieuwe verbintenis creëert, kan een vonnis wel de basis vormen voor de afdwingbaarheid van een reeds bestaande verbintenis. Denk aan de oplegging van een dwangsom bij het niet nakomen van een contractuele verplichting. De dwangsom zelf is de nieuwe verbintenis, maar deze ontstaat door de uitspraak van de rechter op basis van de reeds bestaande contractuele verbintenis.

Het verbintenissenrecht is een complex en dynamisch rechtsgebied. De bronnen van verbintenissen zijn divers en interacteren met elkaar. Het is belangrijk om te begrijpen welke bronnen van toepassing zijn in een concrete situatie om de rechten en plichten van de betrokken partijen te kunnen vaststellen.